Đến vùng cao, trải nghiệm đặc sắc văn hóa chợ phiên

Hội tụ sản vật địa phương

Chợ phiên từ lâu đã trở thành nét sinh hoạt văn hóa không thể thiếu trong đời sống của đồng bào dân tộc thiểu số ở vùng cao. Không chỉ là nơi trao đổi hàng hóa, đây còn là điểm hẹn gặp gỡ, giao lưu của những người dân sống rải rác trên các triền núi, thung lũng. 

Từ người già đến người trẻ, ai nấy đều xúng xính trong những bộ váy áo rực rỡ, háo hức để xuống chợ. Bởi thế, mỗi phiên chợ lại giống như một ngày hội. 

Ngay từ sáng sớm, bà Lý Thị Mẩy - một người Dao ở Bắc Hà đã chuẩn bị xuống chợ. Chặng đường từ nhà bà Mẩy xuống chợ Bắc Hà dài hơn chục cây số, đường núi quanh co nên bà phải cẩn thận chỉnh lại từng mớ rau, túi đỗ sao cho khéo.

Bà Mẩy chia sẻ: "Chợ phiên khác với chợ ở thị trấn hay dưới miền xuôi, chợ phiên chỉ họp vào một ngày cố định và họp từ rất sớm nên tôi phải chuẩn bị hàng từ tờ mờ sớm cho kịp. Ai cũng mong chờ đến chợ phiên vì đến chợ vui mà hàng hóa cũng bán được nhiều nữa. Có ngày tôi thu được 300.000-500.000 đồng, đủ để mua thêm gạo, muối, ít vải may áo mới cho cháu nhỏ".

Chợ Bắc Hà nằm ngay ở trung tâm thị trấn Bắc Hà, tỉnh Lào Cai, hội tụ đủ nét văn hóa đặc sắc vô cùng hiếm có của cả đồng bào vùng núi: Mông, Tày, Nùng, Dao, Phù Lá… Mỗi tuần chỉ có một ngày chợ phiên vào Chủ nhật, nên ai cũng háo hức chờ đến ngày.

"Cả tuần quanh quẩn với nương rẫy, chỉ chờ đến chợ phiên mới được gặp bà con, tán chuyện cho vui, học thêm cái hay cái khéo, rồi mua bán đổi chác chút ít. Đến chợ cũng là cái cớ để người ta gặp gỡ, trò chuyện cho đỡ nhớ nhau", bà Mẩy cho biết thêm.

Hàng hóa ở chợ phiên chủ yếu là nông sản, thực phẩm do bà con tự sản xuất. Vì thế, những chiếc gùi trên lưng người đi chợ cũng đầy ắp đủ thứ, từ dụng cụ lao động như rìu, dao, cuốc, xẻng, đến những tấm khăn áo thêu tay tinh xảo, hay các loại thực phẩm đặc sản như ngô, đậu đỗ, măng khô, rượu ngô, gà, vịt, thậm chí cả chó.

Rau củ, nông sản bà con bán rất rẻ, chỉ từ 5.000 - 15.000 đồng/kg hoặc bó. Trong khi đó, thịt lợn, gà giá cao hơn, gà dao động từ 160.000 - 180.000 đồng/kg, thịt lợn khoảng 130.000 - 180.000 đồng/kg. Dù vậy, hàng vẫn bán chạy bởi tất cả đều là sản phẩm sạch, do chính tay bà con nuôi trồng.

Hàng hóa ở chợ phiên chủ yếu là nông sản, thực phẩm do bà con tự sản xuất (Ảnh: Kim Thoa).

Ở các vị trí rộng hơn thường bày bán hoa quả, đồ dùng thiết yếu (xoong nồi, chậu, bát đũa…) do các thương lái vận chuyển từ vùng khác lên bán. Giá cả phổ biến chỉ vài chục nghìn đồng mỗi chiếc.

Nếu chợ phiên Bắc Hà (Lào Cai) mang đến sự sầm uất, nhộn nhịp của một trong những chợ vùng cao lớn nhất Tây Bắc, thì chợ phiên Phúc Sơn (Lâm Bình, Tuyên Quang) lại cuốn hút du khách bởi nét nguyên sơ và đậm đà bản sắc.

Không họp vào Chủ nhật như nhiều chợ vùng cao khác, chợ phiên Phúc Sơn được tổ chức một ngày duy nhất vào thứ Bảy hàng tuần. Mặc dù quy mô nhỏ, song chợ hội tụ đủ nét văn hóa của các dân tộc đồng bào vùng sơn cước Hàng hóa bày bán đều là sản vật do bà con tự tay làm ra, từ rau rừng, gạo nếp nương, lạc, măng, sâm cau đến quần áo, giày dép, nông cụ, thậm chí cả lợn giống, gà giống.

Nhà cách chợ phiên Phúc Sơn 15 cây số, vợ chồng anh Lý Văn Dũng tuần nào cũng tạm gác việc đồng áng để đi chợ.

Chia sẻ với Người Đưa Tin, ông Dũng cho hay: "Đi chợ đôi khi chỉ thèm một bát phở nóng, vài chiếc bánh rán đường. Có khi chẳng mua gì, chỉ loanh quanh ngắm người ta buôn bán, thích không khí rôm rả, gặp ai quen lại cười, lại chào, thấy vui cả buổi.

Nhà mình đi chợ hôm nay có mang theo mấy con gà để bán, tiền bán được thì sắm đồ luôn. Thiếu gì cứ xuống chợ là có".

Tuỳ mỗi địa phương mà chợ phiên sẽ họp vào thứ Bảy hoặc Chủ nhật hàng tuần (Ảnh: Kim Thoa).

Điểm đặc biệt tại phiên chợ này là cứ mỗi phiên, bà con các xã lân cận như: Trung Hà (Chiêm Hóa), Thổ Bình, Hồng Quang luân phiên góp từ 3 - 5 tiết mục văn nghệ. Những làn điệu hát then, đàn tính, Páo Dung, múa khèn… làm chợ phiên Phúc Sơn không chỉ rộn ràng kẻ mua người bán mà còn thấm đượm hồn cốt văn hóa vùng cao.

Bà Ma Thị Lý - Phó Chủ tịch UBND xã Phúc Sơn cho biết, chợ phiên ngoài là là nơi trao đổi hàng hóa mà còn mang đậm dấu ấn văn hóa của đồng bào các dân tộc. Tại đây, bà con bày bán những nông sản đặc trưng, góp phần làm sống động không gian chợ với những nét văn hóa riêng có, biến mỗi phiên chợ thành ngày hội đầy sắc màu. 

Chính quyền địa phương kỳ vọng thông qua chợ phiên, các sản vật nông sản sẽ được quảng bá rộng rãi, đồng thời những giá trị văn hóa truyền thống tiếp tục được gìn giữ và phát huy, góp phần thúc đẩy giao thương, nâng cao đời sống của người dân.

Bà cũng cho biết, thời gian tới, chính quyền sẽ triển khai các giải pháp nhằm hỗ trợ bà con duy trì chợ phiên, như tạo điều kiện thuận lợi về địa điểm, nâng cấp cơ sở hạ tầng nhưng vẫn đảm bảo giữ nguyên nét đặc trưng của chợ truyền thống. 

Bảo tồn văn hóa bản địa

Người vùng cao đi chợ ngoài để mua bán còn để tìm niềm vui sau những ngày lao động vất vả. Giữa không gian rộn rã tiếng nói cười, sắc màu thổ cẩm hòa vào sắc xanh của núi rừng, chợ phiên vẫn giữ nguyên giá trị của một nét văn hóa truyền thống, nơi kết nối con người với nhau qua bao thế hệ.

Các phiên chợ thường họp từ sớm, nhưng đông vui nhất là tầm 9 – 12 giờ trưa, người dân từ các ngả xa, gần đã tụ họp về đông đủ.

Những món thổ cẩm bày bán như túi, mũ, khăn.... đều do chính tay những bà con thêu dệt nên (Ảnh: Kim Thoa).

Nhớ lại chuyến du lịch đến huyện vùng cao Tuyên Quang và có cơ hội hòa mình vào không khí chợ phiên, bạn Yến Nhi - một du khách đến từ Hà Nội không giấu được sự thích thú và ấn tượng. 

"Có rất nhiều thứ lạ mà ở thành phố không thể tìm thấy, như rau rớn xanh mướt hái từ khe suối, măng rừng tươi ngon hay những chiếc váy thổ cẩm rực rỡ được dệt bằng tay. 

Ở phố xá, người ta đã quen với siêu thị, mua sắm online, nhưng ở chợ vùng cao, không khí chợ phiên như lan tỏa trong từng gian hàng, trong những chiếc bánh nếp thơm lừng", bạn Nhi hào hứng kể.

Nhi cho hay, cô luôn mong những phiên chợ này được gìn giữ và phát huy. Đây không chỉ là nơi giao thương mà còn là nét đẹp văn hóa cần được trân trọng. 

Chợ phiên còn là không gian giao lưu, nơi người dân từ khắp các bản làng gặp gỡ, thăm hỏi nhau (Ảnh: Kim Thoa).

Dù mang đậm nét văn hóa truyền thống, chợ phiên vùng cao đang đối mặt với không ít thách thức trước sự phát triển của kinh tế thị trường. Một số mặt hàng truyền thống dần mai một, trong khi những sản phẩm công nghiệp xuất hiện ngày càng nhiều. 

Để bảo tồn giá trị của chợ phiên, chính quyền địa phương và các tổ chức du lịch đã triển khai nhiều biện pháp như khuyến khích người dân bán sản phẩm thủ công truyền thống, quảng bá du lịch cộng đồng và tổ chức các sự kiện văn hóa gắn với chợ phiên.

Theo ông Bùi Văn Vinh - Trưởng Phòng Văn hóa - Thông tin huyện Bắc Hà, tỉnh Lào Cai, chính quyền huyện Bắc Hà luôn chú trọng bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc, xem chợ phiên Bắc Hà là một trong những điểm nhấn quan trọng. 

Phiên chợ không đơn thuần là nơi giao thương mà còn mang giá trị văn hóa sâu sắc, từng được các tạp chí quốc tế vinh danh là một trong những chợ phiên đặc sắc nhất Đông Nam Á.

Để bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa của chợ phiên, Bắc Hà đã xây dựng kế hoạch tổ chức các hoạt động như thi hát giao duyên, dân ca, dân vũ vào tối thứ Bảy tại chợ đêm, tạo thêm điểm nhấn hấp dẫn cho du khách. 

Đồng thời, việc sắp xếp lại các gian hàng cũng được thực hiện nhằm đảm bảo sự thuận tiện cho người dân và du khách, đồng thời giữ vững nét đặc trưng của chợ vùng cao.

Cùng với chợ phiên Bắc Hà và Phúc Sơn nhiều chợ phiên vùng cao cũng đang đổi mới để thu hút du khách. Bên cạnh giữ gìn nét văn hóa, các chợ còn tổ chức hoạt động trải nghiệm, sắp xếp lại gian hàng, cải thiện vệ sinh, tạo không gian thuận lợi cho người dân và khách tham quan.  Nhờ đó, mỗi năm, các chợ đón hàng chục nghìn lượt khách, góp phần phát triển du lịch và nâng cao đời sống bà con.