Nhiều nguồn tin cho thấy Trung Quốc đang kiểm soát khoảng 70% trữ lượng đất hiếm và 90% năng lực chế biến và tinh chế. Gần đây, Trung Quốc đã đồng ý "tạm dừng" kế hoạch kiểm soát "nghiêm ngặt" xuất khẩu đất hiếm sang Mỹ và các quốc gia khác trong một năm. Trung Quốc có thể sử dụng quyền kiểm soát nguồn cung đất hiếm như một con bài để tác động đến thương mại toàn cầu.
Câu hỏi liệu động thái tạm dừng này của Trung Quốc có thực chất không và liệu Trung Quốc có tiếp tục "siết chặt" xuất khẩu đất hiếm không vẫn còn là một ẩn số. Tuy nhiên, tạm thời lúc này, tình trạng bất ổn vẫn đang là vấn đề trong thương mại đất hiếm toàn cầu. Sự bất ổn này đang thúc đẩy các quốc gia khác, đặc biệt là Mỹ cùng các đồng minh và đối tác thương mại, tìm cách khai thác và tinh chế đất hiếm để bù đắp cho tình trạng thiếu hụt có thể xảy ra trong tương lai.
Mặc dù Trung Quốc đang thống lĩnh thị trường đất hiếm nhưng nước này không kiểm soát toàn bộ trữ lượng toàn cầu; do đó nhiều quốc gia có thể tìm kiếm các nguồn thay thế, từ đó giảm sự phụ thuộc vào đất hiếm bằng các sản phẩm thay thế, khai thác các mỏ chưa được khai thác và mở rộng năng lực sản xuất.
Bất kể Trung Quốc quản lý hoạt động thương mại đất hiếm như thế nào, nguồn cung này sẽ thay đổi mạnh mẽ trong tương lai, với sự cạnh tranh toàn cầu ngày càng gay gắt trong hoạt động khai thác và tinh chế. Đến một lúc nào đó, nguồn cung sẽ cạn dần do nhu cầu quá lớn.
Việc điều chỉnh thương mại đất hiếm có thể tác động đến Việt Nam. Việt Nam, với trữ lượng đất hiếm tiềm năng mới chỉ được khai thác khiêm tốn, có thể trở thành một nhân tố trên thị trường toàn cầu. Tuy nhiên, để đạt được vị thế đó, Việt Nam sẽ phải giải quyết một số thách thức.
Đất hiếm là gì và tại sao đất hiếm có vai trò quan trọng như vậy?
Đất hiếm là một nhóm 17 nguyên tố kim loại, có màu sáng bạc và mềm, và hầu như không thể phân biệt được với nhau về đặc điểm bên ngoài. Tên gọi của các nguyên tố này - bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp và Bắc Âu - khó đánh vần hoặc phát âm, chẳng hạn như praseodymium, gadolinium và ytterbium. Phải thừa nhận tính hài hước độc đáo của các nhà khoa học khi họ nghĩ ra tên cho các nguyên tố này. Chỉ có hai trong số 17 kim loại này là có tính phóng xạ. Những loại còn lại không độc hại, nhưng chưa thấy có chuyên gia y tế khuyên người ta nên nếm thử.
Lithium về mặt kỹ thuật không phải là kim loại đất hiếm, nhưng nó luôn được nhắc đến mỗi khi người ta nói về đất hiếm. Một số người coi nó là "hiếm" vì việc khai thác, tinh chế và chế biến không đủ để đáp ứng được nhu cầu của xe điện, pin và các công nghệ mới bùng nổ trong vài năm qua. Và bởi trữ lượng Lithium có thể cạn kiệt trên toàn cầu trong vài năm tới. Việc xử lý Lithium đặc biệt gây nguy hại đến môi trường. Chính vì vậy, tôi vẫn đưa Lithium vào chủ đề đất hiếm.
Đất hiếm là thành phần không thể thiếu trong sản xuất nam châm, pin và các linh kiện điện tử. Vì vậy, nếu bạn đang lái xe Vinfast, nói chuyện bằng iPhone và định vị bằng GPS, thì xung quanh bạn đang là đất hiếm. Ví dụ, bạn sẽ không thể tận hưởng âm thanh tuyệt hảo qua tai nghe Airpod thiếu nam châm đất hiếm. Đất hiếm cũng tăng cường độ phát quang của kim loại, gia tăng công suất của các linh kiện điện tử và tạo điều kiện cho nhiều phản ứng hóa học khác nhau. Nam châm là thành phần cốt lõi của động cơ xe điện, và việc sử dụng nam châm đất hiếm giúp cho động cơ xe điện mạnh hơn nhiều lần so với động cơ sử dụng vật liệu từ tính khác. Con người - có lẽ toàn bộ nhân loại trên Trái Đất - đang phụ thuộc hoặc mắc nghiện những công nghệ này sẽ gặp rắc rối nếu tình trạng đất hiếm không được giải quyết.
Đất hiếm có vai trò đặc biệt quan trọng trong sản xuất vũ khí quân sự - tiêm kích, tàu ngầm, vệ tinh, tên lửa Tomahawk, laser quân sự và hàng loạt khí tài khác đều cần đến đất hiếm. Ngành công nghiệp quốc phòng của Mỹ đang phải phụ thuộc vào nguồn cung đất hiếm của Trung Quốc.
Phần lớn các hoạt động khai thác, tinh chế và chế biến đất hiếm đang dùng để chế tạo nam châm. Bản thân đất hiếm không có nhiều công dụng nhưng khi kết hợp với các kim loại khác chúng sẽ tạo ra các sản phẩm có khả năng đáng kinh ngạc. Nam châm đất hiếm Neodymium là loại nam châm vĩnh cửu có lực từ mạnh nhất thế giới đến thời điểm hiện tại, có thể nâng một vật nặng gấp hàng trăm lần trọng lượng của nó! Để dễ hình dung, chúng ta hãy liên hệ với cục nam châm thông thường được gắn trên tủ lạnh của gia đình.
Đất hiếm có nhiều trong các mỏ quặng chứa nhiều nguyên tố khác nhau nhưng không phải lúc nào cũng đủ hàm lượng cao và tập trung để có thể khai thác có lợi nhuận. Bạn có thể sở hữu một tảng đá chứa đất hiếm ngay trong khu vườn sau nhà mình nhưng chi phí khai thác có thể lên đến hàng triệu đô la.
Cho đến nay, Trung Quốc đang là quốc gia dẫn đầu về khai thác và chế biến đất hiếm. Thông tin từ các nguồn khác nhau, từ Tập đoàn Hóa chất Việt Nam đến Cục Khảo sát Địa chất Mỹ và Sàn giao dịch chứng khoán NASDAQ, đang có sự mâu thuẫn về việc quốc gia nào là nơi tập trung các nguyên tố đất hiếm cao nhất. Lý do là bởi không ai biết chính xác trữ lượng đất hiếm thực tế hiện có trên toàn cầu.
Trung Quốc chiếm khoảng 70% sản lượng khai thác đất hiếm toàn cầu, với trữ lượng ước tính khoảng 44 triệu tấn. Tiếp theo đó là Brazil, Argentina và Bolivia mỗi nước sở hữu 22 triệu tấn, trong khi Ấn Độ sở hữu 6,9 triệu tấn, Úc 5,7 triệu tấn, Nga 3,8 triệu tấn, Việt Nam 3,5 triệu tấn, Mỹ 2 triệu tấn và Greenland 1,5 triệu tấn. Trung Quốc chế biến 90% đất hiếm đã khai thác, cùng với Thái Lan, đóng vai trò là trung tâm chế biến đất hiếm hàng đầu, phục vụ cho các ngành công nghiệp toàn cầu.
Cuộc "soán ngôi" của Trung Quốc
Từ năm 1949 đến những năm 1980, Mỹ là quốc gia sản xuất đất hiếm lớn nhất toàn cầu. Thật trớ trêu khi Mỹ từng là quốc gia sản xuất đất hiếm hàng đầu thế giới cho đến khi Trung Quốc tiếp quản vào những năm 1990. Điều gì đã dẫn đến sự thay đổi này? Đó là thời kỳ nhu cầu đất hiếm chưa cao và sản xuất của Mỹ chỉ dừng ở mức độ hạn chế trong suốt những năm 1980. Với tầm nhìn xa, Trung Quốc đã nhận ra trước cả người Mỹ rằng nhu cầu đất hiếm sẽ tăng lên, và họ đã đầu tư mạnh vào khai thác và sản xuất. Trung Quốc đã mua lại các công ty, công nghệ, bằng sáng chế và tri thức đất hiếm, thay thế vị trí của Mỹ trước khi người Mỹ kịp tỉnh ngộ.
Thời kỳ đỉnh cao của hoạt động khai thác đất hiếm tại Mỹ diễn ra tại một địa điểm ở sa mạc Mojave, California, cụ thể là tại Mỏ Mountain Pass. Tuy nhiên mỏ này đã buộc phải đóng cửa sau một thảm họa môi trường. Hoạt động khai thác đất hiếm tại đây đã không bao giờ quay lại được thời hoàng kim.
Trong khi đó, các nhà hoạt động môi trường đã không chỉ ngăn chặn việc khai thác đất hiếm tại sa mạc Mojave mà còn ngăn cản các công ty khác thăm dò các mỏ đất hiếm trên khắp nước Mỹ. Các nhà hoạch định chính sách đã lựa chọn để các quốc gia khác tự làm suy thoái môi trường của chính mình và Mỹ sẽ nhập khẩu sản phẩm của họ. Chi phí sản xuất đất hiếm của Trung Quốc rẻ hơn hầu hết các quốc gia khác.
Khai thác và sản xuất đất hiếm tại Mỹ gia tăng trở lại
Trong bối cảnh bất ổn toàn cầu về nguồn cung đất hiếm, Tổng thống Donald Trump đã đưa sản xuất đất hiếm trong nước lên ưu tiên hàng đầu.
Mỏ Mountain Pass đã được mở cửa lại hoàn toàn từ cách đây vài năm. Hiện nay, Mỹ đang mở rộng hoạt động trở lại.
Khu vực núi lửa cổ đại McDermit ở Nevada có trữ lượng ước tính khoảng 120 triệu tấn lithium đang được mở cửa để khai thác. Đất hiếm cũng sẽ được xử lý tại đây. Khu vực này nằm biệt lập trong sa mạc và khép kín, không gây ra bất kỳ mối đe dọa nào cho môi trường xung quanh. Chính phủ Mỹ đã cung cấp cho Tập đoàn Bechtel khoản vay 2,5 tỷ đô la và mua lại 5% cổ phần của tập đoàn để khởi động siêu dự án này. Các khoản đầu tư tư nhân cũng đang được triển khai. Cơ sở này dự kiến sẽ mang lại khoản doanh thu 1,5 nghìn tỷ đô la!
Dưới thời chính quyền Tổng thống Donald Trump, số lượng dự án đất hiếm đang tăng vọt toàn quốc trong khi hàng loạt sáng kiến thăm dò, khai thác và các công nghệ mới được triển khai. Các quy tắc và quy định nghiêm ngặt trước đây cản trở các dự án này đã được nới lỏng hoặc dỡ bỏ để hỗ trợ các dự án đất hiếm. Các nhà hoạch định chính sách hy vọng rằng vẫn chưa quá muộn để Hoa Kỳ bắt kịp Trung Quốc.
Mỹ bắt tay với các quốc gia có trữ lượng đất hiếm lớn
Tổng thống Donald Trump đang đặt nền móng cho việc phát triển các mối quan hệ đối tác thương mại đất hiếm toàn cầu.
Greenland, nằm giữa Bắc Băng Dương và Bắc Đại Tây Dương, phía đông bắc Canada, đã trở thành tâm điểm cạnh tranh giữa Hoa Kỳ, Trung Quốc và Nga. Cả ba quốc gia này đang tranh giành quyền kiểm soát Bắc Cực, bao gồm các mỏ đất hiếm. Kể từ khi nhậm chức vào tháng 01 năm 2025, ông Trump đã nỗ lực tìm cách mua Greenland từ Đan Mạch, quốc gia đang giữ quyền kiểm soát về đối ngoại, quốc phòng và chính sách tiền tệ của hòn đảo này.
Lý do ông Trump nỗ lực mua Greenland không chỉ vì nguồn tài nguyên mà còn vì Mỹ đang có một căn cứ quân sự tại đây. Mặc dù Đan Mạch vẫn giữ một thái độ hợp tác với Mỹ liên quan đến Greenland, nhưng họ tuyên bố không bán lãnh thổ này. Những người từng chỉ trích, chế giễu ông Trump vì cố gắng mua Greenland giờ đây không còn cười nữa.
Cuộc tranh chấp lãnh thổ giữa Ukraine và Nga ở miền đông Ukraine dọc theo biên giới chung của hai nước đã diễn ra từ năm 2014. Mỹ và 32 quốc gia NATO ủng hộ Ukraine. Ukraine sở hữu các mỏ đất hiếm trong khu vực tranh chấp này. Ông Trump đã đạt được thỏa thuận với Ukraine trao đổi quyền khai thác đất hiếm lấy sự ủng hộ của Mỹ cho cuộc chiến. Hiện chưa có thông tin chính xác về trữ lượng đất hiếm của Ukraine. Với việc cung cấp đất hiếm cho Mỹ, các công ty khai thác của Mỹ tại Ukraine có thể góp phần đưa đến một giải pháp hòa bình cho cuộc tranh chấp còn đang tiếp diễn.
Ông Trump đang hợp tác với các quốc gia trong khu vực "Tam giác Lithium" bao gồm Argentina, Bolivia và Chile - tất cả đều đang sở hữu trữ lượng lithium lớn. Ông đã thông qua một thỏa thuận "hoán đổi tiền tệ" trị giá 20 tỷ đô la với Argentina để ngăn chặn sự sụp đổ của nền kinh tế nước này, điều này sẽ củng cố hơn nữa mối quan hệ với Argentina thông qua các khoản đầu tư lớn. Đất hiếm của Argentina giống như dầu mỏ của Ả Rập Xê Út! Bolivia và Chile hiện vẫn đang trong quá trình đàm phán.
Cũng trong nỗ lực giảm bớt sự phụ thuộc vào nguồn cung đất hiếm của Trung Quốc, Mỹ và Australa đã ký kết Thoả thuận hợp tác khoáng sản chiến lược. Theo đó, hàng tỷ đô la sẽ được bơm vào các dự án khai thác và chế biến khoáng sản tại hai nước.
Gần đây, ông Trump đã hoàn tất các thỏa thuận đất hiếm với Nhật Bản, Thái Lan, Campuchia và Malaysia. Malaysia đồng ý không cấm, không áp đặt hạn ngạch đối với xuất khẩu đất hiếm sang Mỹ, tuy nhiên vẫn còn một số điểm chưa rõ ràng trong thỏa thuận. Đối với Nhật Bản, quốc gia này sẽ hỗ trợ đảm bảo nguồn cung cấp đất hiếm cho Mỹ thông qua khai thác, tinh chế và dự trữ. Mỹ và Thái Lan đã ký Biên bản ghi nhớ tăng cường an ninh tài nguyên đất hiếm cho cả hai quốc gia. Thoả thuận thương mại Mỹ - Campuchia bao gồm hợp tác đất hiếm, tạo điều kiện cho Mỹ đầu tư vào thăm dò, khai thác, chế biến và xuất khẩu khoáng sản, và bao gồm các điều khoản như cấm hạn chế xuất khẩu và đảm bảo hỗ trợ tài chính của Mỹ cho các dự án.
Theo đuổi các giải pháp thay thế cho khai thác và tinh chế đất hiếm
Mỹ đang áp dụng nhiều chiến lược khác nhau để giảm sự phụ thuộc vào đất hiếm của Trung Quốc bằng cách thay thế chúng bằng các nguyên tố khác, tái chế chất thải công nghiệp và thiết kế lại các sản phẩm dựa trên đất hiếm để giảm chi phí.
Khi cạnh tranh đất hiếm ngày càng gia tăng, Quỹ Khoa học Quốc gia, đơn vị vận hành phòng thí nghiệm nam châm mạnh nhất thế giới, hiện đang đầu tư 195,5 triệu đô la vào MagLab để tìm ra các giải pháp thay thế cho công nghệ nam châm đất hiếm. MagLab sở hữu những thiết bị không nơi nào khác có được. Phòng thí nghiệm này đã đóng góp vào sự phát triển của công nghệ nam châm tiên tiến được ứng dụng trong xe điện Tesla.
Mỹ và các công ty tư nhân đang tài trợ cho nghiên cứu pin natri với mục tiêu thay thế một phần cho pin lithium. Pin natri hiện có tuổi thọ ngắn hơn và công suất thấp hơn. Tuy nhiên, chi phí rẻ hơn nhiều, dễ sản xuất hơn và nguồn cung natri rất dồi dào. Ngoài ra, pin lithium dễ phát nổ, không an toàn với môi trường trong quá trình tinh chế và sản xuất, và khó xử lý pin thải.
Ông Trump không phải là người hâm mộ xe điện. Vào ngày đầu tiên nhậm chức, ngày 20/1/2025, ông đã bãi bỏ tất cả các quy định về xe điện do chính quyền của ông Joe Biden áp đặt trước đó. Động thái này đã được chứng minh là có tầm nhìn xa khi các nhà sản xuất, chính là nguồn tiêu thụ đất hiếm lớn, cắt giảm sản lượng xe điện và quay trở lại sử dụng xe chạy bằng nhiên liệu hóa thạch hoặc hybrid. Ông Trump cũng dỡ bỏ nhiều hạn chế đối với ngành dầu khí.
So sánh hai cách tiếp cận Mỹ và Trung Quốc
Trung Quốc và Mỹ đang có những cách tiếp cận rất khác nhau trong việc giải quyết đất hiếm.
Trung Quốc đã thực hiện một chiến lược dài hạn trong vài thập kỷ qua để vươn lên vị trí dẫn đầu trong khai thác và sản xuất đất hiếm toàn cầu. Trung Quốc đã sớm hiểu rằng họ có thể định hình hệ thống thương mại quốc tế thông qua các khoản đầu tư chiến lược. Một chuyên gia, Michael Pillsbury, đã mô tả những nỗ lực của Trung Quốc là "Cuộc chạy đua trăm năm".
Mới đây, Trung Quốc đã đưa ra một sáng kiến áp đặt một loạt các hạn chế toàn diện đối với thương mại đất hiếm để bảo vệ vị thế thống lĩnh toàn cầu của mình.
Cũng với mục đích đó, Trung Quốc dự định tiếp tục mua lại quyền khai thác đất hiếm từ các quốc gia khác. Đất hiếm là một phần quan trọng trong sáng kiến "Vành đai và Con đường" của nước này.
Chiến lược của Mỹ là dựa vào khu vực tư nhân để tìm cách tăng cường khả năng tiếp cận đất hiếm, bao gồm cả khai thác, tinh chế và chế biến. Chính phủ cung cấp các ưu đãi về tài chính và quy định, cũng như các lợi ích thương mại và đầu tư cho các công ty trong nước để thu hút đất hiếm từ các quốc gia khác. Mỹ đã toàn cầu hóa "chuỗi cung ứng của mình" bằng cách hợp tác với các quốc gia khác cũng đang gặp vấn đề về đất hiếm.
Việt Nam và đất hiếm
Việt Nam từng được coi là một nguồn cung đất hiếm quan trọng với trữ lượng lớn. Tuy nhiên, các cuộc khảo sát gần đây của Cục Khảo sát Địa chất Mỹ ước tính lại trữ lượng đất hiếm của Việt Nam là 3,5 triệu tấn, bao gồm một lượng lithium tương đối nhỏ. Thông tin này là một sự điều chỉnh đáng kể so với ước tính trước đó là 22 triệu tấn. Vì vậy, vẫn chưa rõ tiềm năng thương mại đất hiếm thực sự của Việt Nam là bao nhiêu.
Tuy nhiên, Mỹ, Australia và Hàn Quốc coi Việt Nam là đối tác thương mại về đất hiếm trong nỗ lực tìm kiếm các chuỗi cung ứng đa dạng bên ngoài Trung Quốc. Việt Nam cũng sẽ được hưởng lợi từ các mối quan hệ đối tác này khi được tiếp cận các công nghệ khai thác, tinh chế và chế biến tiên tiến để thực hiện các dự án của mình. Ngoài ra, Việt Nam đang nỗ lực áp dụng công nghệ giúp giảm thiểu các mối nguy hại tiềm ẩn đối với môi trường.
Việt Nam có trữ lượng lithium hạn chế, chưa được khai thác. Do đó, việc đa dạng hóa chuỗi cung ứng để có thể giao thương với nhiều đối tác khác khau là mục tiêu quan trọng.
Dựa trên việc xem xét sơ bộ các văn bản của chính phủ, chiến lược cốt lõi của Việt Nam tập trung vào đa dạng hóa nguồn cung, chế biến giá trị gia tăng, bền vững môi trường và quan hệ đối tác quốc tế. Việt Nam có định hướng khai thác, tinh chế và chế biến đất hiếm để vừa tự chủ nguồn cung cho nhu cầu trong nước vừa xuất khẩu.
Tôi kỳ vọng Việt Nam sẽ có vị thế nhất định trong sân chơi toàn cầu ở lĩnh vực xuất nhập khẩu đất hiếm. Quốc gia này vẫn luôn rất giỏi điều hướng giữa những biến động của quan hệ đối ngoại và các vấn đề toàn cầu.
Kết luận
Cuộc cạnh tranh đất hiếm giữa Mỹ và Trung Quốc là một cuộc đua nhằm xác định phương pháp tiếp cận nào hiệu quả, mang lại hiệu suất cao và kinh tế nhất để mỗi quốc gia đạt được mục tiêu của mình.
Tổng thống Donald Trump đang đàm phán các hiệp định thương mại toàn diện cùng có lợi hơn với các quốc gia khác, đặc biệt là ở Đông Nam Á, liên quan đến đất hiếm. Chuỗi cung ứng đất hiếm được mở rộng sẽ mang lại lợi ích cho nhiều quốc gia.
Có một điểm sáng trong cuộc cạnh tranh thương mại đất hiếm. Khi các quốc gia cạnh tranh, thế giới thường được hưởng lợi bởi sự ra đời của các sản phẩm mới và sự cải tiến của các sản phẩm hiện hành. Tất cả đang trông đợi một tương lai đất hiếm có giá thành hạ hơn để các quốc gia có thể tiếp cận nguồn tài nguyên này dễ dàng hơn.
