Trước khi smartphone trở thành vật bất ly thân, có thời điểm điện thoại di động từng là thiết bị khác xa so với nhận thức thông thường của công chúng toàn cầu.
Từ những năm 1980 đến đầu thiên niên kỷ mới, Nhật Bản đã vươn lên dẫn đầu trong công nghệ di động, tạo ra những thiết kế điện thoại độc đáo lấy cảm hứng từ túi xách đến ô tô, cùng với những tính năng mà thị trường phương Tây phải mất nhiều năm sau mới bắt kịp.
Thế giới của những chiếc điện thoại di động Nhật Bản độc đáo, kỳ quái này được biết đến với cái tên "điện thoại Galapagos" hoặc "Garakei".
Điện thoại "Galapagos"
"Garakei", có nguồn gốc từ "Garapagosu Keitai Denwa" - Điện thoại di động Galapagos, ám chỉ những chiếc điện thoại được sản xuất tại Nhật Bản từ những năm 1990 cho đến đỉnh cao của kỷ nguyên smartphone vào đầu những năm 2010.
Thuật ngữ "Galapagos" được dùng để ví von với quần đảo Galapagos, một chuỗi đảo cực kỳ biệt lập ngoài khơi Ecuador, nổi tiếng với hệ động thực vật độc đáo không tìm thấy ở bất kỳ nơi nào khác trên thế giới do sự tách biệt.
Tương tự, sự cô lập của Nhật Bản với các quốc gia khác, đôi khi cả về văn hóa và sản phẩm, đã tạo ra những phát minh công nghệ khá kỳ lạ với các tính năng/thiết kế không giống bất kỳ đâu ở nước ngoài.
Thậm chí có một thuật ngữ gọi là "Hội chứng Galapagos" được giảng dạy trong các trường kinh doanh Nhật Bản, sử dụng chính hiện tượng này làm chủ đề nghiên cứu điển hình.
Khi phần còn lại của thế giới vẫn đang chật vật với kết nối 2G cơ bản, Nhật Bản đã tận hưởng niềm vui lướt internet qua điện thoại di động, gửi tin nhắn qua e-mail và thậm chí sử dụng điện thoại để thanh toán không tiếp xúc.
Trong mắt người nước ngoài, những tiến bộ tiên tiến này là biểu tượng của sự đổi mới – một dạng quyền lực mềm khác của Nhật Bản.
Từ điện thoại đeo vai đến Pocket Bell
Nỗ lực của Nhật Bản bắt đầu vào ngày 3/12/1979, khi công nghệ di động thương mại hóa mở đường cho việc áp dụng rộng rãi điện thoại di động một cách khả thi về kinh tế. Điện thoại trong ô tô bắt đầu được cung cấp cho người tiêu dùng trên toàn thế giới trong cùng năm đó.
Sáu năm sau, vào năm 1985, Tổng công ty Điện thoại và Điện tín Nippon (NTT) – sau này là NTT Docomo - ra mắt chiếc "Điện thoại đeo vai" (Shoulder Phone) đầu tiên, một chiếc điện thoại xách tay được coi là chiếc "điện thoại di động" đầu tiên ở Nhật Bản.
Ban đầu được phát hành như một mẫu điện thoại ô tô tiên tiến, thiết bị này nặng tới 3kg và đáng chú ý nhất là có khả năng được tháo ra khỏi khe cắm của ô tô và đeo qua vai để sử dụng khi rời khỏi xe.
Năm 1987, NTT cho ra mắt điện thoại di động cầm tay và khái niệm điện thoại "cầm và đi" bắt đầu từ đó. Đây cũng là điểm khởi đầu cho cuộc đua đổi mới công nghệ với nhiều công ty đối thủ, lần lượt đổ xô vào để tạo dấu ấn của riêng mình trên thị trường điện thoại.
Trước khi điện thoại di động được giới thiệu, Docomo cho ra mắt Pocket Bell, một thiết bị nhắn tin cho phép mọi người gửi tin nhắn cho nhau một cách đơn giản thông qua những con số.
Vào giữa những năm 1980, "pokeberu" đã trở thành một hiện tượng lớn và mọi người từ nhân viên văn phòng đến học sinh đều cuồng nhiệt nhắn tin. Chính phong trào này đã dẫn đến sự ra đời của tin nhắn và liên lạc di động tại Nhật Bản.
Vào giữa đến cuối những năm 1980, điện thoại di động thời bấy giờ cồng kềnh, đắt tiền, nặng nề và khá hạn chế về tính di động. Chưa kể thời lượng pin kém cũng không lý tưởng để sử dụng cả ngày.
Ngược lại, máy nhắn tin Pocket Bell nhỏ gọn, không tốn kém và có thể bỏ túi. Ban đầu được tiếp thị cho các doanh nghiệp, nhưng người tiêu dùng trẻ tuổi đã nhanh chóng mua chúng và việc sử dụng lan rộng nhanh chóng trong thập kỷ tiếp theo. Đến năm 1991, có hơn 5,75 triệu thuê bao máy nhắn tin trên toàn quốc.
Như một tiền thân của mạng xã hội hiện đại, người dùng bắt đầu gọi những người trong danh bạ của họ là "Berutomo" (bạn bè qua máy nhắn tin). Những hàng người xếp dài bên ngoài các bốt điện thoại công cộng để chờ nhắn tin cho nhau trên bàn phím số.
Cần nói với người hẹn hò rằng bạn đến muộn ư? Chỉ cần bấm 0906. (o ku re te ru – Tôi đến muộn) Hay hỏi xem bạn bè đang làm gì vào ngày cuối tuần? 724106. (Na ni shi te ru – Bạn đang làm gì?) Gửi lời cảm ơn người bạn cùng lớp? 999! (Sankyu!)
Đó là cách nhắn tin vô cùng thô sơ, xét theo tiêu chuẩn ngày nay, nhưng "Berutomo" nuôi dưỡng tình bạn theo một cách hoàn toàn khác. Một số người thậm chí có "Berutomo" mà họ chưa từng gặp và biết số máy nhắn tin. Điều này không khác nhiều so với cách Instagram và Twitter hoạt động trong thời đại kết nối cao ngày nay.
Đến năm 1996, cơn sốt máy nhắn tin đã đạt đỉnh 10,6 triệu thuê bao và sau đó giảm mạnh khi số lượng người dùng điện thoại di động bùng nổ. Nhà cung cấp dịch vụ cuối cùng đã tắt tín hiệu và chấm dứt hoàn toàn dịch vụ vào tháng 10/2019.
Sự trỗi dậy của PHS và kỷ nguyên Internet
Công nghệ ban đầu giúp khởi động làn sóng điện thoại di động là Hệ thống Điện thoại cầm tay cá nhân (Personal-Handy-Phone System - PHS). Nó cung cấp các dịch vụ di động cơ bản nhất, phí thấp và chất lượng âm thanh tốt hơn so với những chiếc điện thoại cồng kềnh, hình viên gạch đã thống trị thị trường.
Đánh vào giới trẻ, NTT ra mắt dịch vụ PHS của riêng họ vào năm 1995 và chỉ trong hai năm ngắn ngủi, số lượng thuê bao đã đạt đỉnh 2,12 triệu người dùng.
PHS cuối cùng đã bị lu mờ bởi những chiếc điện thoại nhiều chức năng hơn, dần dần được cung cấp bởi các nhà mạng hàng đầu, NTT Docomo, J-Phone và KDDI. Các quy định được nới lỏng trong ngành vào năm 1994 cho phép các công ty bán điện thoại di động thay vì cho thuê, gây ra một sự bùng nổ về số lượng thuê bao di động.
Khi ngày càng nhiều người đăng ký gói di động, các công ty phải duy trì tính cạnh tranh, sự cạnh tranh này đã thúc đẩy sự đổi mới mạnh mẽ và nhanh chóng. Những tiến bộ sẽ tiếp tục đạt đến những tầm cao hơn nữa, khi NTT Docomo tiết lộ một tính năng mới sẽ đưa sự phát triển của điện thoại di động sang một kỷ nguyên mới: Kết nối Internet.
Vào năm 1997, Docomo chủ yếu nhắm mục tiêu đến các doanh nhân trẻ và người trưởng thành đi làm. Tổng giám đốc lúc bấy giờ của Docomo, Keiichi Enoki, đã quan sát cách con cái mình sử dụng pokeberu và điện thoại PHS một cách liền mạch, và cho rằng điện thoại cá nhân có khả năng gửi email và kết nối internet có thể trở thành một cú hích với công chúng, đặc biệt với người dùng trẻ tuổi.
Vậy dịch vụ mới này sẽ được biết đến với cái tên gì? Trong số các tên được đề xuất như MOGI (mobile gear interactive), Kokomo và Monet; các nhà phát triển quyết định chọn "i-mode", với chữ "i" là viết tắt của đại từ nhân xưng ngôi thứ nhất, cũng như "interactive" (tương tác), "information" (thông tin) và tất nhiên, "internet".
Đi đầu trong công nghệ internet, sự ra mắt của i-mode vào tháng 2 năm 1999 đã đánh dấu lần đầu tiên người dùng điện thoại di động có thể duyệt web và gửi email.
Chiếc Fujitsu F501i HYPER đã đánh dấu bước ngoặt này bằng cách triển khai một nút "i" hình tròn phía trên bàn phím, mang tính ẩn dụ phục vụ như một cổng thông tin hoàn toàn mới đến một biên giới kỹ thuật số thú vị.
Vì sao Galapagos không vươn ra thế giới?
Dù sở hữu công nghệ đầy sáng tạo, câu hỏi đặt ra là tại sao các công ty Nhật Bản không nỗ lực giới thiệu các công nghệ tiên tiến này ra nước ngoài?
Đáng tiếc, các nhà sản xuất Nhật Bản đã quá tập trung vào thị trường trong nước, coi đó là một thị trường đủ lớn và tương đối đa dạng, không đến mức họ cảm thấy cần phải đầu tư vào thị trường nước ngoài.
Chừng nào Nhật Bản còn có tăng trưởng kinh tế theo cấp số nhân dựa hoàn toàn vào nhu cầu trong nước, việc tập trung hoàn toàn vào thị trường Nhật Bản được coi là điều đáng chấp nhận.
Trên thị trường quốc tế, i-Mode cũng từng được tiếp thị ở 17 quốc gia khác, nhưng điện thoại Nhật Bản ở thị trường quốc tế phải đối mặt với các vấn đề về phần cứng, khi không tương thích với hạ tầng và văn hóa sử dụng. Mặc dù phù hợp với Nhật Bản, nhưng bên ngoài đất nước, chúng chỉ là những vật vô dụng.
Sự bảo thủ của Nhật Bản còn được minh chứng bằng cuộc cách mạng màn hình cảm ứng diễn ra từ năm 2007, với sự ra đời và giới thiệu của iPhone của Apple.
Dù được giới thiệu ra thị trường Nhật Bản vào năm 2008, NTT vẫn kiên quyết từ chối bán iPhone cho đến năm 2013 vì hãng vẫn sống khỏe với 2/3 thị trường điện thoại trong nước, với khoảng 50 triệu người dùng i-mode vào thời kỳ đỉnh cao năm 2008.
Tương tự như cách điện thoại Nokia nổi tiếng về độ bền và thời lượng pin dài ở phương Tây, "Garakei" của Nhật Bản được biết đến là có thời lượng pin dài và có khả năng chống vỡ tốt hơn khi rơi. Phí hàng tháng cũng phù hợp với ngân sách.
Nói chung, chúng được coi là những chiếc điện thoại mà từ trẻ em hoặc người lớn tuổi đều có thể mua được và sử dụng rất đơn giản.
Dù công nghệ hiện đại ngày càng phát triển, điều đáng ngạc nhiên là số lượng người quay trở lại sử dụng những chiếc điện thoại cổ điển của Nhật Bản đang gia tăng.
Điều này cho thấy sự bền bỉ của một kỷ nguyên di động độc đáo, nơi Nhật Bản đã tự tạo ra con đường riêng và để lại dấu ấn không thể phai mờ trong lịch sử công nghệ toàn cầu.