Vụ bê bối EFishery mới đây đang khiến cộng đồng khởi nghiệp Đông Nam Á (ĐNÁ) chấn động khi một startup con cưng khác của Masayoshi Son bị cáo buộc lừa đảo, làm giả 75% số liệu, thổi phồng đến 600 triệu USD doanh thu.
Đây được cho là một WeWork thứ 2 của Masayoshi Son, vậy tại sao nhà đầu tư Nhật Bản này, hay nói đúng hơn là nhiều quỹ đầu tư mạo hiểm lại chẳng rút ra được bài học?
Câu chuyện là các nhà đầu tư thiên thần không mấy quan tâm đến lợi nhuận hay tình hình kinh doanh của startup bởi cho dù có bán được hàng hay có lợi nhuận hay không thì đó cũng không phải là kênh thu lời chính của những người như Masayoshi Son.
Nói chính xác hơn, đầu tư startup là mô hình có rủi ro cao nên các nhà đầu tư cần thu về lợi nhuận cao như bán cổ phiếu sau khi phát hành lần đầu ra công chúng (IPO). Khoản lợi nhuận này không thể thu được từ việc kinh doanh kiếm lợi quá chậm của startup nên dự án có lỗ cũng không quan trọng bằng việc IPO thành công.
Lấy ví dụ như dự án Alibaba thành công để đời của Masayoshi Son. Giả sử một nhà đầu tư thiên thần đã góp 50.000 USD vào Alibaba ngay từ những ngày đầu (ví dụ, vào khoảng năm 1999–2000) khi công ty còn rất nhỏ và chưa có lợi nhuận.
Do chưa có lợi nhuận nên Alibaba mới phải đi gọi vốn tư nhân vì chắc chắn không vay được từ ngân hàng.
Ở giai đoạn này, phần cổ phần mà nhà đầu tư này nhận được có thể chiếm một tỷ lệ khá đáng kể so với tổng số cổ phần khi công ty còn trong giai đoạn sơ khai và chúng ta lấy ví dụ vào khoảng 20% cổ phần.
Khi startup được định giá cao và bước vào hàng ngũ kỳ lân (Unicorn), số tiền đầu tư ban đầu 50.000 USD này đã tăng trưởng mạnh bất chấp doanh nghiệp có đang thua lỗ hay không. Điều quan trọng ở đây là startup được các nhà đầu tư “bơm thổi” gia tăng giá trị ước tính mà không dựa vào kết quả kinh doanh.
Tuy nhiên giai đoạn này, nhà đầu tư thiên thần chưa rút vốn được an toàn nên họ chưa bán cổ phần.
Xin được nhắc rằng các quỹ đầu tư thừa hiểu mảng khởi nghiệp là thị trường có rủi ro cao và để bù đắp cho nó, các nhà đầu tư yêu cầu mức lợi nhuận cao thông qua việc bán lại cổ phần sau khi IPO.
Khoản lợi nhuận cao này khó có thể đạt được bằng việc thu lời từ hoạt động kinh doanh của các startup khi các công ty này cần thời gian dài để chiếm lĩnh thị trường và mở rộng hoạt động, quy mô.
Tất nhiên, việc đầu tư của các quỹ thiên thần vẫn sẽ mượn danh “tập trung tăng trưởng dài hạn” hay “đánh giá theo tiềm năng chứ không phải kết quả hiện tại”. Tuy nhiên sự thật là gì thì ai cũng rõ.
Khi Alibaba tiến hành IPO vào năm 2014, cổ phiếu được niêm yết với mức giá rất cao. Theo các báo cáo, cổ phiếu được định giá khoảng 68–92 USD/cổ phiếu, dẫn đến định giá toàn công ty lên đến hàng trăm tỷ USD.
Nhờ vào khả năng tăng trưởng vượt bậc của “đế chế” thương mại điện tử này, giá trị cổ phần của những người đầu tư sớm đã tăng lên theo cấp số nhân.
Theo một số ước tính chung, ví dụ như các báo cáo của CNBC được trích dẫn khi nói về lợi nhuận của những người mua cổ phiếu ở IPO, việc bán 20% cổ phần với giá 50.000 USD ban đầu có thể biến thành hàng triệu hoặc thậm chí hàng chục triệu USD.
Đến tận đây, các nhà đầu tư thiên thần mới dần rút vốn an toàn sau quãng thời gian bơm thổi cho dự án.
Tuy nhiên, không phải dự án startup nào cũng thành công được như Alibaba và rất nhiều nhà khởi nghiệp như EFishery đã phải làm giả dữ liệu để bơm thổi và gọi vốn thành công.
“Có rất nhiều startup tại ĐNÁ mà nhiều nhà đầu tư kỳ vọng sẽ bùng nổ nhưng điều đó đã không diễn ra”, nhà đồng sáng lập Kevin Aluwi của Gojek than thở.
Báo cáo tháng 1/2025 của Deal Street Asia cho thấy tổng khối lượng giao dịch đầu tư khởi nghiệp năm 2024 trong khu vực đã giảm 10,3% so với năm trước xuống còn 633 giao dịch, trong khi giá trị giao dịch giảm 41,7% xuống còn 4,56 tỷ USD.
Cụ thể, tổng khối lượng giao dịch đầu tư khởi nghiệp năm 2024 chỉ bằng 54,6% vốn huy động được trong năm 2020 và chỉ bằng 19,5% so với mức đỉnh điểm năm 2021.
Thậm chí, xu thế này còn đang tạo ra những “Punycorn”, nghĩa là những startup được định giá hơn 1 tỷ USD thành kỳ lân (Unicorn) để rồi nhanh chóng mất giá trị sau IPO khi những nhà đầu tư thiên thần “rút vốn an toàn”.
Khi startup EcoNaviSta được phát hành cổ phiếu lần đầu ra công chúng (IPO) ở Nhật Bản vào năm 2023, cổ phiếu của hãng khởi nghiệp chăm sóc sức khỏe thông qua phân tích dữ liệu giấc ngủ được hỗ trợ bởi trí thông minh nhân tạo (AI) này đã tăng mạnh.
Thế rồi thị trường biến động, công ty chao đảo và mất 60% giá trị.
Hiện nay, EcoNaviSta thay vì được coi là một trong những kỳ lân (Unicorn-startup được định giá từ 1 tỷ USD trở lên) thì lại bị coi là "Punycorn", ám chỉ những startup bị IPO quá sớm, không còn được nhà đầu tư về sự bùng nổ tăng trưởng, không dám mạo hiểm vì đã lên sàn chứng khoán và tổng vốn hóa chẳng bao giờ vượt quá vài trăm triệu USD.
Dẫu biết rằng sau khi IPO, các startup sẽ phải "nhìn mặt" của cổ đông và nhà đầu tư thay vì liên tục mạo hiểm như trước đây nhưng việc các Punycorn ra đời cho thấy nhiều điều về ngành khởi nghiệp ở Nhật Bản.
Tờ Financial Times (FT) cho hay đã 35 năm kể từ thời hoàng kim của nền kinh tế Nhật Bản, thị trường này đang đối mặt với nhiều sự khắc nghiệt hơn trước và buộc cả ngành khởi nghiệp cũng phải tiến hóa để thích nghi theo.
Nỗi lo về giảm phát cũng như tình hình kinh tế khó khăn đang khiến ngành khởi nghiệp của Nhật Bản gặp nhiều sóng gió đến mức FT nhận định thị trường này không giỏi trong việc tạo ra kỳ lân.
Đây là điều trớ trêu trong tham vọng vực dậy ngành công nghệ cũng như vị thế đi đầu của Nhật Bản trước cuộc cách mạng chip bán dẫn và AI hiện nay.
Năm 2022, một nhóm vận động hành lang doanh nghiệp đã khuyến nghị với chính phủ rằng Nhật Bản nên nhân giống 100 kỳ lân vào năm 2027, lựa chọn từ ít nhất 100.000 công ty khởi nghiệp.
Kể từ đó đến nay, bất chấp nhiều kêu gọi nhưng chính phủ vẫn cắt giảm trợ cấp tài chính cho mảng khởi nghiệp. Hậu quả là nguồn vốn đầu tư mạo hiểm cho ngành khởi nghiệp đã giảm từ 970 tỷ Yên (6,7 tỷ USD) vào năm 2022 xuống còn 803 tỷ Yên vào năm 2023 và đang trên đà giảm hơn nữa xuống còn 650 tỷ Yên năm 2024.
Bởi vậy theo FT, mục tiêu tạo ra 100 kỳ lân vào năm 2027 khó lòng đạt được.
Tuy nhiên đây chưa phải là nguyên nhân chính khiến các kỳ lân Nhật Bản hóa Punycorn.
Trong khi các công ty khởi nghiệp ở Thung lũng Silicon đi đúng hướng để đạt vị thế kỳ lân của mình thì các startup Nhật Bản lại bị thu hút vào IPO kiếm lời hơn.
Thành công của tỷ phú Masayoshi Son trong mảng khởi nghiệp khi bỏ vốn đầu tư hàng loạt startup để rồi kiếm lợi nhuận khi IPO được vô số nhà đầu tư khác tại Nhật Bản noi theo.
Hậu quả là rất nhiều startup được IPO khi chưa sẵn sàng cả về cấu trúc, thương mại lẫn tâm lý cho bước nhảy vọt này. Tuy nhiên họ lại chẳng thể làm gì trước áp lực của nhà đầu tư muốn thu hồi vốn nhanh thay vì quan tâm đến cuộc cách mạng công nghệ hay sản phẩm mà startup này đem lại cho thị trường.
"Hành trình của một startup nên bắt đầu nghiêm túc kể từ khi IPO. Thế nhưng tại Nhật Bản, hành trình này lại kết thúc bằng việc IPO", một người đứng đầu quỹ đầu tư mạo hiểm có trụ sở ở Tokyo ngậm ngùi thừa nhận.
Theo FT, chỉ 1/3 số cổ phiếu trong TSE Growth Market 250, nơi thường niêm yết các startup, là tăng điểm trong năm 2024. Tệ hơn, chỉ số này đã giảm gần 14,5% kể từ đầu năm đến nay cho dù chỉ số chung của thị trường chứng khoán là Nikkei 225 vẫn tăng điểm.
Tuy nhiên đây chưa phải là yếu tố duy nhất khiến các kỳ lân của Nhật Bản không lớn lên được mà mãi loanh quanh ở Punycorn.
Tờ FT nhận định nền kinh tế Nhật Bản đủ lớn để các startup tăng trưởng trong giai đoạn đầu và khi IPO, nhiều nhà sáng lập trở nên hài lòng với danh hiệu triệu phú. Thay vì có tham vọng thành tỷ phú hay tạo nên cuộc cách mạng công nghệ hoặc làm gì đó thay đổi thế giới thì nhiều nhà sáng lập, cổ đông và quỹ đầu tư lại thỏa mãn với giá trị vài trăm triệu USD.
Trong thời buổi kinh tế khó khăn hiện nay và mảng khởi nghiệp gặp vô vàn thách thức thì quan điểm đầu tư cầu toàn này là hợp lý. Thế nhưng Nhật Bản sẽ không thể vươn mình nếu chỉ có Ponycorn.
Theo FT, rất nhiều nhà khởi nghiệp trong mảng thương mại điện tử, dịch vụ công nghệ thông tin hay số hóa chỉ đơn giản là sao chép mô hình đã thành công ở nước ngoài và chuyển về trong nước. Mô hình này đảm bảo được tỷ lệ thành công cao, thu hút được các nhà đầu tư và dễ thực hiện hơn nhưng chúng chẳng có đột phá hay tạo nên cuộc cách mạng công nghệ nào cả.
Những niềm tự hào của nền kinh tế này như tivi màu, băng cassette hay máy tính cá nhân giờ đã bị thay thế bởi smartphone, xe điện, chip bán dẫn...đều là các sản phẩm mà Nhật Bản không dẫn đầu.
Tinh thần lao động của người Nhật là đáng kính nể nhưng nếu không thể hòa nhập được với thế giới, tiềm năng công nghệ của họ sẽ bị giới hạn.
Một ví dụ điển hình là năm 1999, Nhật Bản xúc tiến vụ sáp nhập, mua lại của Hitachi với bộ phận sản xuất bộ nhớ của NEC dưới cái tên mới: Elpida.
Thế nhưng kế hoạch vun trồng cho tập đoàn Hitachi thất bại hoàn toàn vào năm 2012 khi Elpida phá sản cùng khoản nợ 5,5 tỷ USD, để rồi bị công ty Mỹ Micron Technology mua lại.
"Tất cả những gì chúng tôi cố thử đều không thành công, từ các dự án quốc gia cho đến liên doanh đều thất bại. Mảng chip điện tử hiện đã nằm ngoài tầm khôi phục để vươn lên top thế giới rồi", Giám đốc Yuko Harayama của Viện nghiên cứu Riken thừa nhận.
Quay trở lại Punycorn, tờ FT nhận định Nhật Bản không tạo ra được một hệ sinh thái khởi nghiệp đủ sôi động để thúc đẩy các startup.
Hàng loạt tập đoàn lâu đời với văn hóa làm việc truyền thống đã ăn sâu vào nền kinh tế khiến các nhà khởi nghiệp Nhật Bản khó tìm được chỗ đứng, chỉ có thể IPO thành Punycorn để sống sót và chiều lòng cổ đông.
Trong bối cảnh dân số lão hóa nhanh, số lao động giảm cùng hàng loạt những thách thức khác, liệu mảng khởi nghiệp Nhật Bản có thể vươn mình giúp nền kinh tế này lấy lại hào quang hay không vẫn còn là một nghi vấn.
*Nguồn: CNBC, FT